IN PLAK OM JIN THÚS TE FIELEN

Sa moai dat jimme hjir jûn binne!
Mear as hûndert minsken – in Fryske skriuwer kin allinne mar tankber wêze foar sa’n opkomst.
Want it hâldt ek yn: elkenien hjir hâldt fan ús taal!
Dy leafde foar it Frysk ferbynt ús.
In grutte ferantwurdlikens foar Jaap, Tet en my. Dy leafde moat jûn befêstige wurde. En as it heal kin in ekstra ympuls krije.
Dêrom begjin ik mei in pear lêstige fragen. Oer skriuwen en lêzen.
Wa fan jimme lêst wolris Fryske teksten, boeken, artikels, jout neat wat…
Stekke jimme even de hân op?
Moai!
Dan de folgjende fraach…
“As ik earlik bin lêst it Nederlânsk dochs makliker foar my as it Frysk” – wa is it hjir mei iens?
Stekke jimme wer in hân op as dit jimme earlike antwurd is?
Neat om jin foar te skamjen. Jildt foar de measte Frysktaligen…
“Ho even, ik lês it Frysk like maklik as it Nederlânsk” – wa doart dat te antwurdzjen mei in hân omheech?
Sjoch ris oan, safolle minsken, wat is Burgum dochs in bysûnder doarp!
Wy dogge der in skepke boppe-op!
“Ik lês makliker Frysk as Nederlânsk”. Wa doart dat te bewearen?
Der binne gjin (evt. net folle) minsken dêr’t dat foar jildt.
En dat is heul logysk – wy hawwe ommers allegearre it Nederlânsk meikrigen as earste taal yn ûnderwiis en kultuer…
Frysk lêze is net fanselssprekkend. Dat dogge jo omdat jo dat wolle, omdat men jin derby thúsfielt, om fan alles, mar net om ’t it makliker is. Dy taal is ús identiteit. Dêr kieze wy foar.

Ik sil it aanst hawwe hoe ’t it sa kaam dat ik yn it Frysk begoan te skriuwen. Wat wy sakrekt dienen, sjoch it as in opstapke. Want jo as lêzer en ik as skriuwer, wy diele dus wat: it Frysk is ús safolle wurdich dat wy der echt foar kieze en muoite foar dwaan wolle.

Mar, ek earlik: de driuw om skriuwe te wollen kaam by my earder as de kar foar it Frysk. Dêr siet ik begjin jierren sechtich op myn puberkeammerke yn in Snitser folksbuert gjin húswurk te meitsjen, mar gedichtsjes en ferhaaltsjes te skriuwen. Benammen foar de eigen aardichheid. Yn it Nederlânsk, fanselssprekkend. Ja, op it Bogerman Lyceum koe men ek Fryske les folgje. Fakultatyf. Yn it achtste lesoere fan de dei. Wannear ’t it, heulendal om distiid, bûten al tsjuster en faak ek wiet wie. Ien winterskoft haw ik dat dien. Nee, dat rôp gjin entûsjasme op.
Mar: ik hâlde der al in moai boek fan oer. “De sûnde fan Haitze Holwerda”, fan Ulbe van Houten, dêr’t er de Gysbert Japixcpriis foar krige. Dat moasten wy oanskaffe. Kristlik, mar sosjaal. En sa goed skreaun dat ik it heulendal lies, al koste my dat aardich mear muoite as Nederlânsk lêze. Ik wist dus dat it bestie, in moai skreaun en geef ferhaal yn in Frysk boek. Ik haw it sa’n sechtich jier bewarre: sjoch! (Boek sjen litte)

Hawar: men wurdt folwoeksen, docht in oplieding, krijt in baan, it libben wurdt serieus. Gjin gepiel mear mei gedichtsjes en stikjes proaza op in jongeskeamer. Ek it Frysk ferdwynt nei de eftergrûn. Hast alle serieuze saken yn it libben spylje har ommers ôf yn it Nederlânsk. En skriuwer, dat is gjin echt berop.

En dochs, ûndertusken: de bân mei it Frysk wurdt net wei. Nee, dy waard krekt sterker. Yn in artikel yn it literêr tydskrift Ensafh haw ik myn ferhâlding ta it Frysk sa beskreaun:
Ik prate as bern Stedsk en Dútsk. Op skoalle fansels Nederlânsk. Letter kaam it Frysk der dy. Earst kaam dat net sa krekt, men prate werom wat oaren praten, ek al wie dat Súdwesthoekfrysk en Snekers troch elkoar hinne. Doe kaam it besef: in echte Fries, dy behearsket de taal goed. Ik kaam mei jeugd te wurkjen yn de Wâlden en dy hienen noch nea yn Snits of in oare stêd west en Súdwesthoekfrysk fûnen hja mar nuver. Dat ik die wat flyt op de taal, learde it skriuwen; en it wie moai foar my dat it Wâldfrysk dochs foaral in taal wie fan minsken mei in bytsje jild – want men wie fansels net allinne Fries, mar ek links en foar de arbeiders. Dat wie like wichtich foar de identiteit, en hjir kaam it moai by elkoar. Ik makke in kar: ik brûk Standertfrysk, mar wol sa dat it werkenber is foar Wâldminsken.

Ik begoan fansels net fuortdaliks sels boeken te skriuwen. Mar wol mear Frysk te lêzen. Anne Wadman koe ’k, dat wie ek in Snitser, in skriuwer fan oansjen, syn taboe-trochbrekkend boek ‘De Smearlappen’, dat wie my net ûntkaam. Mar benammen yn syn oare boeken liet er him dochs kenne as in swiersettich man dy’t romanpersonaazjes skoep dy’t mei harsels oan wienen. Rink van der Velde, dat wie oars. Spanning en humor en nijsgjirrige personaazjes. Der stean sa’n tritich boeken fan, en in stik of wat oer, Rink op myn boekeplanken. Rink is no mear as twintich jier wei en de typstra’s dêr’t er oer skreaun hat, sokken fynst net mear yn it Fryslân fan no. Mar hja libje troch yn it wurk dat er ús neiliet. Fansels lies ek oare Fryske skriuwers, wa’t skriuwe wol moat ek lêze, foaral net te min. Nederlânske skriuwers, earlik sein hie ‘k mei de measten gjin ferbining, Den Doolaard bygelyks wol, mar wat doe de ‘grote drie’ neamd waard, dêr hie ’k net safolle mei. Guon Amerikaanske skriuwers hienen my mear yn ‘e besnijing, James Baldwin, John Steinbeck. Mar it aldermeast hie ik mei Dútse skriuwers fan de saneamde ‘Trümmerliteratur’, Heinrich Böll foarop. Want dy skriuwers moasten klearkomme mei wat der foar, nei en yn de oarloch barde mei har en oare gewoane minsken dy’t oerlibje moasten yn it Nazi-geweld. En as soan fan in út Dútslân ôfkomstige mem wie dat ek myn skiednis. Net as ien dy’t it sels meimakke, mar wol as ien dy’t op syn eigen manier erfgenamt wie en is fan dat ferline. De romans en ferhalen dy’t dizze Dútsers skreaunen gienen net oer grutte helden – mar oer minsken dy’t in wei sochten en soms ek fûnen om te oerlibjen. Har besykjen om op ien of oare manier steande te bliuwen, troch de tiid te kommen, yn in bizarre wrâld.

Eins komt dat yn al myn boeken, ik skreaun sûnt begjin jierren tachtich acht en bin krekt begoan mei de njoggende, werom. Oerein bliuwe yn in ûntregele omstannichheden. Yn it boek dat jûn sintraal stiet ek.
Haadpersoan Einte Jongsma, opgroeid yn Feankleaster sûnder heit, en mei in mem dy’t selsmoard begie doe’t hy 18 wie, tsjin wil en tank ta drugskeapman makke, dy Einte begiet in moard op in mislike fint, immen dy’t yn dy drugswrâld foar master opslacht. En hy hat it sa spile dat in oare misliksma de skuld krige fan dy moard. Hy ferdwynt nei Istanbûl – en dêr wurdt er fereale op in bysûndere frou en sy op him. Yn detail wurdt sawol de moard as de opbloeiende leafde beskreaun yn ‘Bûtenman en Bûtenfrou’, in boek fan my dat tsien jier ferlyn útkaam.
(boek sjen litte)
Dat boek hat in iepen ein. Guon lêzers tochten: dat span komt likegoed by elkoar en dat wurdt wol wat. Oaren seinen: nee, dit kin allinne mar einigje mei syn selsmoard. En in protte seine: dit kin net, dû, de skriuwer moast ús fertelle hoe’t it komt mei dy Einte en Emine. Ik gniisde wat en haw in oar boek skreaun, ‘It sinfol bestean’, ek prachtich, it leit hjir ek te keap, dêr spylje de drugs ek in rol yn, mar fierder giet it oer heul wat oars.
Likegoed: it liet my net los en ik bin de útdaging oangien. Kinne Emine en Einte oerein bliuwe yn har ‘ûntregele omstannichheden’?
Emine is in jonge Dútse frou út in húshâlding fan in Turkse gastarbeider, woeks op yn Berlyn, mar waard troch har famylje, benammen har heit, ferstjitten. Dat wie om’t hja in bern krige en de jongeman dy’t it oansetten hie har der mei sitte liet. Dat sy sjongeres wie yn in band dy’t soulmuzyk spile holp ek net mei.
Sawol Einte as Emine – mei har poppe Nergis – wike út, flechtsje eins, nei Istanbûl dus, elk om syn eigen reden, mar dêr fine sy elkoar.
Oft it echt wat wurdt mei dy twa, ik soe sizze, lês de wûndere leafde en jimme wurde net teloarsteld.
Mar: wat docht Einte mei syn geheim, ferswijt er syn moard, fynt er in wei om der mei te libjen? As skriuwer haw ik yntins mei him meilibbe, en hy en ik hawwe tegearre in begeanber paad fûn. Ik mocht it opskriuwe. Jimme meie it lêze.
Emine hat opnij sukses, mei de maten út har âlde band. Einte, dy’t gitaarspyljen leard hat by de Wâldsang, makket no diel ek út fan dy band. Hja makket lieten: oer har ôfskie fan thús, har libben as muzikante, har leafde foar de man dy’t útnaaide, de iensumens en de ferantwurdlikheid as jonge mem, har moeting mei Einte, it besef fan syn iensumens, de waarmte fan harren begjinnende relaasje, en ta beslút it nije begjin mei Einte hjir yn Burgum.
Tet Rozendal sil de teksten fan dy lieten aanst foardrage.
Dat kin Tet heul goed.
Ien fan de fragen dêr’t Emine mei wrakselt is de relaasje mei har thús, har ferline, de bân mei har heit. Ek mei har mocht ik meilibje. En ik net allinne, sy hat in suske, Ayse, dy’t Emine tige tagedien is en har stipet yn de syktocht nei in nije ferhâlding mei har Dútsk-Turkse thús. Ik sil sels nei it skoft in tal passaazjes foarlêze oer de relaasje tusken Emine en har heit.
Dat is sa mei in goed boek – it fertelt noait ien inkeld ferhaal.
Mar der is in ûnderstream yn sa’n goed boek.
Jin losmeitsje fan wêr’t men weikaam – en al dan net in nij plak fine om jin thús te fielen. Dat is miskien wol it sintrale ferhaal fan hast al ús libbens.

Oant safier – tank foar jimme oandacht!

Noch even praktysk:
Aanst komt Tet en draacht fjouwer lietteksten foar.
Dan komt Jaap en spilet in pear moaie lieten fan himsels, foar it skoft.
Yn it skoft en nei ôfrin binne der boeken en cd’s te keap.
Nei it skoft lês ik de sakrekt taseine fragminten foar, oer Emine en har relaasje mei har heit.
Dan is Tet wer oan bar mei fjouwer teksten.
Wa’t wol kin dêrnei fragen stelle oan my oer wat ik foar it skoft beweard haw.
Ik jou dan sa goed mooglik antwurd.
En ta beslút fan de jûn krijt Jaap de romte om lekker te sjongen. Salang as jimme dêr aardichheid oan hawwe en it mei fan jimme foarsitter.